‘We hebben allemaal wel wat van Carmen’

In december brengt Introdans de komende jaren steeds een bekende klassieker uit in een verrassende eigentijdse versie voor het hele gezin. De spits wordt afgebeten door Carmen, of preciezer door Carmen.maquia, een visueel én muzikaal spektakel van de Spaanse choreograaf Gustavo Ramírez Sansano over de noodlottige liefde tussen Don José en de flamboyante, vrijgevochten Carmen.

Vooral de muziek van Carmen – de wereldberoemde opera van Georges Bizet – heeft hem altijd geraakt. Maar met het oorspronkelijke verhaal – in 1835 opgetekend door Prosper Mérimée – had Gustavo Ramírez Sansano aanvankelijk weinig op. En met het personage Carmen al helemaal niet, althans niet toen hij in 2012 zijn Carmen.maquia creëerde. “Ik voelde op dat moment veel meer sympathie voor Don José, sterker nog: ik vereenzelvigde mij met hem. Ik was net verlaten door mijn vriend, mijn hart was gebroken, en ik vond dat hij zich, net als Carmen, wel erg onverschillig gedroeg en totaal niet stilstond bij de consequenties van zijn acties.” Ramírez Sansano was destijds artistiek directeur van het Luna Negra Dance Theater in Chicago en toen de op de latino-cultuur gerichte groep besloot om een seizoen aan vrouwelijke choreografen en iconen te wijden, kon Carmen, vond hij, niet ontbreken. In de pers werd Carmen.maquia uitgeroepen tot een meesterwerk en ‘instant classic’, waarna ook andere gezelschappen het ballet op het repertoire namen, en met elke nieuwe instudering groeide ook Ramírez Sansano’s begrip en sympathie voor Carmen. “Ik snap nu dat haar gedrag werd ingegeven door een enorme vrijheidsdrang, dat ze zich gedroeg op een manier die – in haar tijd – wél van mannen, maar niet van vrouwen werd geaccepteerd. Daarbij: we hebben allemaal wel wat van Carmen, we hebben allemaal onze slechte, egocentrische kanten. Net als bijna iedereen zich wel in de gekmakende jaloezie van Don José kan herkennen.”

Voor Introdans maakt hij nu een geheel nieuwe bewerking van Carmen.maquia

Imponerend zwart en wit
Ramírez Sansano wist meteen dat hij de dans in zijn productie voor zich wilde laten spreken, en dus geen gebruik zou maken van de zang uit Bizets opera. “Ik heb de Carmen Fantasy, een uiterst virtuoze bewerking van violist Pablo de Sarasate, als uitgangspunt genomen, en deze vanwege het enorme upbeat-tempo aangevuld met enkele adagio’s en andere composities van Bizet. Wat een verrassend mooi geheel oplevert, mede omdat bij Bizet zelfs in de meest pijnlijke momenten nog altijd de schoonheid vooropstaat.”

Wat Ramírez Sansano ook beslist niet wilde, was een Carmen vol Spaanse clichés. “De kleur rood, stippen en castagnetten waren geen optie. Zeker richting het Amerikaanse publiek, voor wie ik mijn ballet oorspronkelijk maakte, wilde ik een statement maken: Spanje is meer dan paella en stierenvechten.” Instinctief zagen hij en zijn ontwerpers Luis Crespo en David Delfín af van kleur, ze kozen voor een Carmen in imponerend zwart en wit. “We wilden het verhaal in een nieuw kader plaatsen en lieten het daarom op een blank canvas opnieuw tot leven komen. Algauw kwam daarbij de connectie met Picasso, die veel zwart-wit tekeningen van Carmen maakte. Aan hem ontleenden we ook de titel Carmen.maquia. Picasso zei ooit dat Carmen als een stier was die niemand kon temmen of controleren, en al ben ik totaal geen voorstander van stierenvechten, ik vond die verwijzing naar tauromaquia – de kunst van het stierenvechten – wel mooi. De kunst van Carmen dus als het ware.”

“Een creatie is nooit klaar, dus ik ervaar het echt als een cadeau dat ik opnieuw aan deze productie mag werken.”

Toegespitst op Introdans
Na uitvoeringen door heel Amerika en in Spanje en Zwitserland is Ramirez Sansano’s Carmen nu voor het eerst in Nederland te zien. Het voelt als thuiskomen voor de Spanjaard die van 1998 tot 2001 bij Nederlands Dans Theater 2 danste en later ook enkele werken voor dit gezelschap choreografeerde. Voor Introdans maakt hij nu een geheel nieuwe bewerking van Carmen.maquia, waarbij de kostuums zijn ontworpen door Bregje van Balen, eveneens een voormalig NDT-danser. Ramírez Sansano: “Een creatie is nooit klaar, dus ik ervaar het echt als een cadeau dat ik opnieuw aan deze productie mag werken. De ‘spirit’ blijft behouden, maar ik verander wel een aantal dingen, voeg dingen toe én gebruik de kwaliteiten van de dansers. Ik heb hen natuurlijk eerst tijdens een les gezien, maar zodra ik ze delen uit mijn choreografie liet dansen, ontstond er meteen magie. Overigens heb ik niet voor de typische Carmen, Don José en andere personages als Escamillo en Micaela gekozen, maar juist voor dansers die verschillende lagen in hun rol weten te leggen. Ik wil vooral de menselijke kant benadrukken, zodat je je met ieder van hen kunt identificeren.”

Visuele ‘trip’
Bewust laat Ramírez Sansano veel aan de verbeelding over, en jonge toeschouwers zijn als geen ander in staat om daarin mee te gaan. “We dansten Carmen.maquia in Amerika een keer voor kinderen uit achterstandswijken, zonder decors en licht, maar wel met een verteller. Als die zei: “Hier is een deur” of “hier is een berg”, dan vóélde je dat de kinderen die deur en die berg echt voor zich zagen.” Zijn productie is dan ook voor alle leeftijden en, zegt hij, je hoeft ook niet per se een dansliefhebber te zijn om ervan te genieten. “Alleen al door de decors en kostuums is het een visuele ‘trip’ en daarbij denk ik dat veel toeschouwers zich pas bij het zien ervan zullen realiseren hoezéér de muziek van Carmen deel uitmaakt van ons collectieve geheugen.”

“Je hoeft ook niet per se een dansliefhebber te zijn om ervan te genieten.”

En dan is er natuurlijk ook nog het altijd actuele, universele thema van de liefde. “Voor mij draait Carmen in essentie om de vrijheid om lief te hebben én de vrijheid om jezelf te zijn binnen de liefde, zónder daarbij anderen te kwetsen. Ik denk dat als Don José Carmen niet had neergestoken zij die les uiteindelijk ook wel had geleerd.”

Auteur: Astrid van Leeuwen